Artikelen

***Een schilderij van mij, waarin ik heb verbeeld dat een altaarbeeld van de Zeeuwse Godin Nehalennia ‘ boven water’ was gekomen aan de Ierse westkust.***

Door de jaren heen, heb ik een aantal artikelen geschreven, die op het eerste gezicht wellicht qua thematiek nogal uiteen lijken te lopen. Niettemin zijn ze allen voortgekomen uit mijn fascinatie voor de relatie tussen de mens en het omringende landschap – voor het feit dat we er onafgebroken en volledig ingebed in zijn (als in een groter lichaam) en hoe dat bijdraagt aan de ervaring van onszelf, van wie we in feite zijn. Zoals blijkt uit de aard van de meeste afbeeldingen op deze website, wordt de kracht van het omringende landschap ‘natuurlijk’ het sterkst ervaren in gebieden met een hoge mate van ongereptheid. De Ierse (en ook Schotse en Engelse) landschappen hebben mij wat dit betreft in het bijzonder geraakt, omdat hierin het spel van donker en licht vaak zo sterk aanwezig is.

Maar voor Nederlanders is het uiteraard heel belangrijk om de kracht van het landschap in de directe omgeving te ervaren. En stadsmensen zoals ik zijn ook niet van dergelijke ervaringen uitgesloten. Vandaar dat Leiden (de stad waar ik momenteel woon) en Rotterdam (de stad waar ik heb gewoond) ook mijn aandacht hebben gehad. In zekere zin is al mijn onderzoek een poging om ons gevoel van vervreemding te minimaliseren en ons beter thuis te laten voelen op onze planeet – en daarmee ook op de plek waar we momenteel wonen of verblijven. En dat staat natuurlijk niet los van thuis voelen in ons eigen lichaam.

Hieronder kan je een aantal van de artikelen, waar ik zelf het meest tevreden over ben, lezen en downloaden (in pdf formaat).

Mijn artikelen

De weg van overgave aan het leven (2025). Overgeven aan het leven maakt een essentieel onderdeel uit van het leven. Het is een natuurlijk proces, dat helend werkt op fysiek, psychologisch en spiritueel gebied. Echter sinds vanuit een gevoel van de afscheiding van de natuur in onze patriarchale cultuur de nadruk is komen te liggen op controle en strijd, is daarmee voor velen ook de toegang tot deze vorm van overgeven geblokkeerd geraakt. Maar gelukkig is er al langere tijd een bewustzijnsonwikkeling gaande, die erop wijst dat onze geest zich geleidelijk aan weer opent voor de overgave aan het leven – en daarmee ook voor haar helende kracht. Dit artikel is in 2025 gepubliceerd in het zomernummer van het tijdschrift Mantra.
Het keerpunt in onze cultuur (2024/5). Hoewel populistische politici overal overal ter wereld ons beloven een compleet andere richting in te slaan, zetten ze onmiskenbaar de patriarchale koers voort die al duizenden jaren dominant is geweest in onze westerse cultuur. Het echte keerpunt daarin wordt gegenereerd door een diepgaande verandering in onze bewustzijnsbeleving. Die zal ons aanzetten om weer meer vanuit ons hart te gaan denken en, bijvoorbeeld, om het levende land(schap) achter de abstracte façade van de natie te gaan waarnemen. Dit artikel is in 2025 gepubliceerd in het lentenummer van het tijdschrift Mantra.
Het verlangen naar eenheid en verbondenheid (2024). We zijn ooit allemaal geboren met een gevoel van eenheid en verbondenheid. Maar toen we onszelf op een gegeven moment in ons leven sterk begonnen te identificeren met ons ego, kwam een gevoel van afscheiding centraal te staan in onze werkelijkheidsbeleving. Dit heeft niet alleen individueel in ons eigen leven plaatsgevonden, maar wordt ook voortdurend bevestigd op een collectief niveau vanuit onze cultuur, waarin dit gevoel van afscheiding sinds enkele duizenden jaren steeds meer verankerd is geraakt. In de huidige spirituele crisis – die daardoor is veroorzaakt – is een diep verlangen in ons losgekomen om dit verloren gevoel van eenheid en verbondenheid te herstellen. In dit verband, moeten we waken voor substituten die zich op dit gebied aandienen, omdat die nog steeds worden aangedreven door een gevoel van afscheiding en dualistische strijd. Dit artikel is in 2024 gepubliceerd in het winternummer van het tijdschrift Mantra.
Vrouwelijke verschijningen in de natuur (2024). De meeste mensen zijn wel bekend met de vrouwelijke verschijningen die in een christelijke context hebben plaatsgevonden, zoals bijvoorbeeld de verschijning in Lourdes in de 19e eeuw. In dit artikel plaats ik deze verschijningen in een bredere context. Ze kwamen namelijk ook al voor in de pre-christelijke wereld, en misschien zelfs al in de Steentijd. In de vrouwelijke verschijningen leefde de buitendeurse spiritualiteit van pre-christelijke Godinnenerfgoed voort. Als intermediair laten ze elk mens ervaren dat ze als klein bezield lichaam volledig ingebed zijn in het grotere bezielde landschapslichaam. Deze verschijningen, die zich in gevarieerde vormen manifesteren tot op de dag van vandaag, hebben een belangrijke helende boodschap voor iedereen. Ze kunnen ons er opnieuw bewust van maken, dat het omringende landschap niet slechts een materiële achtergrond is voor ons menselijk leven, maar dat Zij levend en Heilig is – deel van Moeder Aarde. (Een korte versie van dit artikel, met een iets andere focus – getiteld ‘De helende kracht van vrouwelijke verschijningen‘ – was opgenomen in het herfstnummer 2024 van het tijdschrift Mantra.)
De voortlevende aanwezigheid van ons bewustzijn (2024). Ons heersende wereldbeeld wordt nog nog steeds bepaald door de materialistische visie op het leven, die er vanuit gaat dat ons bewustzijn wordt geproduceerd door onze hersencellen – dat de geest een product is van materie. Deze visie is grotendeels verantwoordelijk voor de diverse crises, waaronder natuurlijk de ecologische crisis, waarmee we worden geconfronteerd. Een potentiële uitweg is echter al enkele decennia voorhanden: ervaringen van veel mensen en nieuwe wetenschappelijke inzichten laten zien, dat niet de materie maar het bewustzijn aan de basis van het leven staat. We doen er goed aan – niet alleen voor onszelf – om collectief dit bewustzijnsgericht wereldbeeld centraal te gaan stellen in ons leven.
De moed om te zijn wie je echt bent (2024). Het ‘doorgeschoten individualisme’ wordt vaak gezien als een oorzaak van de huidige ‘polycrisis’, waarin we als samenleving zijn beland. Om die aan te pakken, wordt vaak gedacht dat we ons objectief moeten opstellen en van daaruit moedig de strijd ermee moeten aangaan. In dit artikel laat ik zien dat eigenschappen zoals individualiteit, subjectiviteit, en kwetsbaarheid vaak verkeerd worden begrepen en dat je die juist niet uit de weg moet gaan. Ze zijn namelijk verbonden met wie je echt bent, en zouden juist veel meer centraal moeten komen staan in ons leven.
Hebben we ons leven op orde? (2023). In de jaren zestig van de vorige eeuw betoogde Arthur Koestler dat de natuurlijke wereld, inclusief ons eigen lichaam, geordend is volgens het principe van de holarchie – een webachtige structuur die op verschillende niveaus uit holons bestaat. Deze holons zijn entiteiten die op zichzelf gehelen zijn en tegelijkertijd deel uitmaken van een groter geheel. Dit proces resulteert in natuurlijk gegroeide, inclusieve ordeningen ,die diepgaand verschillen van de hiërarchieën die wij mensen duizenden jaren lang kunstmatig hebben geconstrueerd. In dit artikel bespreek ik de verschillen tussen hiërarchieën en de holarchieën, en hoe hun ordeningen – hun manieren om het leven te organiseren – een diepe impact hebben gehad, en nog steeds hebben, op ons leven.
Onze veranderde relatie met het omringende landschap (2023). Dit is de lezing die ik op 18 maart 2023 heb gegeven in Bosnodig ter gelegenheid van de publicatie van mijn boek ‘Het helende verhaal’ door Uitgeverij Oorsprong.
Geworteld zijn in het donker (2023). We hebben de neiging om ons leven, individueel en collectief, op de dag te richten, en vaak verlengen we de dag kunstmatig zo ver als we kunnen tot in de nacht. En we hebben de neiging om de zomer, met het licht en de warmte van de zon, te verkiezen boven de winter, met zijn koudere en donkere periodes. Maar om gebalanceerd leven te leiden, zoals het oeroude Taoïstische Yin/Yang-symbool zo goed heeft weergegeven, is het belangrijk om ook de nacht- en wintertijd te waarderen, zelfs om je bewust te zijn van het feit dat ons leven, dat voortdurend door cyclische veranderingen gaat, altijd geworteld was en ook geworteld blijft in het donker: in de nacht en in de winter. We moeten ons zelfs realiseren dat het leven in het algemeen altijd geworteld is in de dood, en niet zonder deze kan bestaan – een waarheid die overal om ons heen wordt geïllustreerd door elke plant of boom die geworteld is in vruchtbare aarde.
Het is maar een mythe (2023). De dood van koningin Elisabeth en haar opvolging door koning Charles inspireerden me om na te denken over de manier waarop we de term ‘mythe’ vaak nog steeds gebruiken, hetzij negatief om te verwijzen naar een duidelijke leugen of fantasie, hetzij positief om te verwijzen naar de status van beroemde mensen – inclusief prinsen, prinsessen, koningen en koninginnen. Oorspronkelijk echter – zoals uitgebreid is onderzocht door psychologen, antropologen en mythologen – betekende mythe iets heel anders in het mythische wereldbeeld van onze verre voorouders. Voor hen was mythe verbonden met de fundamentele waarheid van het leven: mythische wezens – en de verhalen en rituelen verbonden met hun aanwezigheid en activiteiten – werden beschouwd als uitdrukkingen van de kracht van de omringende natuurlijke wereld. Dit was een ‘meer-dan-menselijke wereld’ waarin ze zich volledig ingebed voelden. Waarom blijven we zo hardnekkig vasthouden aan de moderne vervormde betekenis van ‘mythe’?
Materialistische wetenschap en innerlijke beleving (2022). Tijdens de coronacrisis is, mede door de media optredens door virologen, de grote waarde van wetenschappelijke inzichten voor ons bestaan met enige regelmaat benadrukt. Hun algemene boodschap was dat alleen wetenschappelijke kennis vertrouwd zou moeten worden – en de rest niet. Wat er echter niet werd bij verteld is dat we in deze gevallen te maken hebben gekregen met een specifieke soort wetenschap – namelijk de materialistische wetenschap, de nog steeds heersende vorm van wetenschap. Hierin wordt de materie als de basis van de werkelijkheid beschouwd, en ligt de nadruk op objectief onderzoek en op de feiten die daaruit resulteren. Wat is de relatie tussen deze wetenschappelijke benadering en onze innerlijke, subjectieve beleving? Dat is een van de vragen die ik probeer te beantwoorden in dit artikel.
Een licht zien in het donker (2022). Met de ondertitel van dit artikel, ‘Hoe we ooit een leven van betrokkenheid en gebalanceerde dualiteit hebben verloren, en weer aan het herontdekken zijn’, heb ik geprobeerd de inhoud in een notendop te vatten. Het is vooral gericht op het begrijpen van het onderscheid tussen gebalanceerde dualiteit en ongebalanceerd dualisme, en wat er komt kijken bij het herstellen van de balans. In het artikel heb ik geprobeerd het centrale thema van het boek waar ik de afgelopen jaren aan heb gewerkt – getiteld Het helende verhaal. Het helen van ons gevoel van afscheiding – in een notendop te vatten. En dit boek is natuurlijk ook slechts een notendop, want veel groter nog is er de reikwijdte van het leven zelf, die ieder van ons slechts geleidelijk en individueel leert kennen door het daadwerkelijke proces van leven en groeien te doorlopen. Het doet mij denken aan de Russische Matroesjkas. Toch hoop ik dat de woorden van dit artikel resoneren met sommige elementen van jouw ervaring en je inspireren om een dieper begrip van je eigen leven te krijgen.
Laat de natuur ons vormen (2021). Dit artikel is gewijd aan de visie van de Ierse filosoof en ‘moderne mysticus’ John Moriarty (1938-2007). Met betrekking tot onze relatie met de Natuur (met een hoofdletter) onderscheidde hij twee wegen die gekozen kunnen worden. In de Westerse wereld hebben we ooit voor gekozen voor ‘de Prometheïsche weg’ (genoemd naar Griekse mythologische figuur van Prometheus), waarop we ‘de Natuur vormgeven om haar aan ons aan te passen’. Daarnaast is er ook ‘de weg van de dolfijn’, waarop we ‘de Natuur ons laten vormen om in haar te passen’. Moriarty verbindt de huidige crisis in de Westerse wereld aan de keuze voor de Prometheïsche weg en bepleit een colleciteve verandering naar de weg van de dolfijn – die eigenlijk een herontdekking inhoudt van de oorspronkelijke weg die we lang geleden zijn kwijtgeraakt. Ik denk dat Moriarty’s visie ook betekenis heeft voor het leven in verstedelijkte omgevingen – zoals die van Nederland. Het kan ook dit leven in een nieuw daglicht stellen.
De grenzen van de vrijheidsbeleving (2021). In dit artikel schets ik een beeld van de grensoverschrijdingen en grensverschuivingen op allerlei gebieden, die bij mij scherper in beeld zijn gekomen tijdens de coronoacrisis, en de versoepelingen van de corona maatregelen in de zomer van 2021. Het lange verblijf thuis en de beperkte bewegingsvrijheid heeft bij veel mensen een verlangen losgemaakt om op vakantie naar het buitenland te gaan, en om zich onder de mensen te begeven op de terrassen en in het uitgaansleven – als verschillende manieren om hun vrijheid terug te pakken en te herverbinden met het leven. Dat mag en is ook begrijpelijk. Maar ik denk dat het ook duidelijk is geworden dat in deze periode door net zoveel mensen – waaronder mijzelf – een veel dieper gevoel van verbondenheid is ervaren. Dit vertegenwoordigt eigenlijk een langzaam proces van herstel, van het authentieke gevoel van verbondenheid met hele leefomgeving – met de meer-dan-menselijke wereld – dat we ooit hebben verloren. We hebben dit soort verbondenheid hard nodig om als samenleving verder te kunnen gaan.
Het ontvangen van giften (2021). Dit artikel is geïnspireerd door Anita Moorjani’s boek Sensitive is the New Strong (2021), waarin ze haar aandacht richt op de bijzonder sensitieve aard van ’empaths’. Ik werd getriggerd door haar argument dat naast het geven van giften het ook heel belangrijk is om ze te kunnen ontvangen. Ik realiseerde mij dat het ontvangen van een gift aan de basis ligt van het proces van giftuitwisselingen. In mijn artikel focus ik op de relatie tussen het ontvangen van giften en onze gevoelens van dankbaarheid en verwondering – en de ‘awe’ ervaringen die ons overweldigen en sprakeloos laten zijn. Het draagt bij aan het herverbinden van onze menselijke wereld, individueel en collectief, met de omringende natuurlijke wereld. Als je een goed idee wilt krijgen van de inhoud van Anita Moorjani’s boek en het belang van ’empaths’ voor de huidige samenleving, kijk en luister naar een erg interessant interview met haar in het programma ‘Impact the World‘.
De betekenis van het Nehalennia erfgoed (2021). In dit artikel bespreek ik de betekenis van dit erfgoed, naar aanleiding van de topstukkenlezing van het RMO in Leiden over Nehalennia door de archeoloog Jasper de Bruin op 16 mei 2021. Aandacht wordt besteed aan de inheemse Keltische oorsprong van haar erfgoed, de rol van de vruchtbaarheid van het land, de verbondenheid met de Zeeuwse kuststreek, de betrokkenheid van vrouwen bij haar verering. de Drievoudige Godin, de (bij)naam van Nehalennia, en de betekenis van haar erfgoed voor de huidige tijd.
Moeder Aarde en Haar Gemeenschap (2020). De Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2020 hebben me ervan bewust gemaakt dat, hoewel er evenveel wereldbeelden zijn als er mensen op de planeet zijn, om te begrijpen wat er op dit moment in de wereld gebeurt, we toch twee belangrijke wereldbeelden kunnen onderscheiden. We worden allemaal geboren met een open wereldbeeld dat potentieel kan uitgroeien tot een mondiaal wereldbeeld, maar onze ego-ontwikkeling heeft het geblokkeerd en een gepolariseerd wereldbeeld gegenereerd. Daarmee verhuisde ons identiteitsgevoel van het hart en het hara centrum naar de hersenen, meer specifiek naar de linkerhersenhelft – een ontwikkeling die zowel historisch als in ons individuele leven heeft plaatsgevonden. Van oorspronkelijk deel te voelen van de Aarde Gemeenschap – en alles wat daarbij komt kijken, zoals inheems verbonden voelen met de plek waar we wonen – hebben we ons losgemaakt van de natuurlijke wereld, daarbij vasthoudend aan nationaliteit en aan allerlei kunstmatige grenzen. Om als samenleving een toekomst te hebben, moeten we ons opnieuw verbinden met de verwaarloosde bron. En ondanks een sterk verzet van populisten en hun drang om tegen ‘vijanden’ te strijden, gebeurt dit gelukkig al overal om ons heen: een onomkeerbare en hoopvolle trend.
De kracht van de onzichtbare dimensie (2019). In dit artikel laat ik zien dat de gemanifesteerde natuurlijke wereld altijd geworteld is geweest in een onzichtbare dimensie. Inheemse cultures overal ter wereld hebben dit altijd geweten, en nu wordt het ook wetenschappelijk bevestigd door de zo-genoemde veld theorieën. Door individueel deze dubbele kwaliteit van de natuur te onderkennen, ontdekken we dat onder de oppervlakte van schijnbare afscheiding al het leven echt met elkaar is verbonden.
Graven naar mijn voorouderlijke wortels (2019). In het Nederlandse kustgebied was er in de Romeinse tijd een nederzetting genaamd Lugdunum (gelegen aan monding van de Oude Rijn) en waren er twee tempels met veel altaarbeelden gewijd aan de Godin Nehalennia (gevonden in de provincie Zeeland). Ik speculeer in dit artikel over een relatie tussen beiden. Indirect heeft dit mijn geest geopend voor het pre-Romeinse inheemse wereldbeeld van mijn voorouders, voor de kracht van de cyclische natuur en de aanwezigheid van het levende landschap om me heen.
De verborgen rijkdom van de Maagd Maria (2018). In dit artikel belicht ik op welke verschillende wijzen het Godinnenerfgoed heeft kunnen voortleven in de figuur en de verering van de Maagd Maria. Ik laat daarbij zien dat haar symboliek heel oud is en daarom niet toebehoort aan een specifieke religie. Ze drukt een balans uit tussen het vrouwelijke en het mannelijke, die weerspiegeld wordt in ontwikkelingen in ons zelf en in de wereld om ons heen.
De herontdekking van het landschap (2018) In dit artikel heb ik geprobeerd om kernachtig mijn ideeën over het Godinnenerfgoed samen te vatten, als een soort introductie tot mijn boek ‘Het voortleven van het Godinnenerfgoed’. Met name beschrijf ik de wijze waarop het onlosmakelijk is verbonden met onze beleving van het (heilige) landschap. Ik laat zien dat de ervaring van het volledig ingebed zijn in het landschap iets heel belangrijks heeft te bieden voor onze huidige tijd en daarin wordt herontdekt. In 2016 heb ik een korte versie van dit artikel geschreven onder de titel ‘In den beginne was het landschap‘, oorspronkelijk in het Engels. Deze Engelse versie, getiteld ‘In the Beginning was the Landscape’, is in november 2018 gepubliceerd in een mooie anthologie onder redactie van Karen Tate, getiteld Awaken the Feminine!
Het Heilige Huwelijk in de Steentijd (2018). In dit artikel besteed ik aandacht aan de bijzonder interessante ideeën van de Engelse meteoroloog en archeoloog Terence Meaden over de betekenis van de steencirkels in het Neolithicum. Volgens hem gaf de mens in de Steentijd hiermee uitdrukking aan het Heilige Huwelijk tussen het vrouwelijke en het mannelijke.
Nehalennia verering in Engeland (2017). Dit artikel komt voort uit een zoektocht naar de mogelijke verering van de Zeeuwse Godin Nehalennia aan de andere kant van de Noordzee, in Engeland, in de Romeinse tijd. Het artikel concentreert zich wat dit betreft op het kustgebied van Kent. De zoektocht leidt tot interessante ontdekkingen.
De Burcht in Leiden (2017). Het meeste onderzoek naar de Burcht heeft zich geconcentreerd op het ronde bouwwerk op de heuvel, maar er zijn aanwijzingen dat de heuvel zelf zeker een paar eeuwen ouder is. Dit artikel heb ik geschreven voor krachtplaatsensite van de Stichting PanSophia.
Daderschap en wederkerigheid (2011, Boom uitgevers). Dit artikel heb ik geschreven als bijdrage aan het Liber Amicorum voor prof. Martin Moerings, een bundel die hem is aangeboden bij zijn afscheid als hoogleraar bij de Faculteit der Rechtsgeleerdheid in Leiden. Centraal in dit artikel staat mijn uitleg van het fenomeen van criminaliteit als het eenzijdig en ongevraagd nemen van een ander – een fenomeen waaraan het natuurlijke principe van de wederkerigheid ontbreekt.
De symboliek van de Leidse sleutels (2010). Bekend is dat de sleutels in het stadswapen van Leiden teruggaan op de Katholieke traditie waarin Petrus de sleutels van de Hemel zou bezitten. In dit artikel laat ik zien dat de symboliek nog veel oudere wortels heeft. De basis van dit artikel heb ik al in 2010 geschreven. In 2018 heb ik de tekst waar nodig aangepast en ook aangevuld.
De Godinnen van de Lage Landen (2008/2018). Dit artikel heb ik ooit geschreven om mijn bevindingen toe te voegen aan de (relatief beperkte) kennis over de vele Godinnen die in het rivierengebied van Nederland in de Romeinse tijd zijn vereerd. Ik denk dat Nederlandse onderzoekers zich waarschijnlijk weinig hebben kunnen voorstellen bij het feit dat in de vroegste religiebeleving in onze streken meestal een Godin centraal heeft gestaan in plaats van een (mannelijke) God. Toch wijzen de archeologische vondsten uit de Romeinse tijd in die richting. In 2018 heb ik hier en daar de tekst uit 2008 wat aangepast, maar in essentie is er niet veel in veranderd in de oorspronkelijke tekst.
Lugdunum Batavorum en het Keltische erfgoed (2005, Leids Jaarboekje). De laatste decennia is het steeds duidelijker geworden dat niet alleen de Romeinse en Germaanse cultuur hun sporen hebben nagelaten in Nederland, maar ook de – nog oudere – Keltische cultuur. De aanwezigheid van de nederzetting Lugdunum Batavorum in de Rijnstreek wijst ook in die richting. Van dit artikel had ik in beginsel een langere versie geschreven, die het helaas niet heeft gehaald tot het Leids Jaarboekje. Een paar jaar later ( in 2008) heb ik het artikel nog verder uitgebreid. Ik ben zelf het meest tevreden met deze laatste, langere versie, omdat die een veel completer beeld geeft van de onderhavige thematiek.
De Rotterdamse Nana (1998). In de 90’er jaren van de vorige eeuw waren er in Rotterdam plannen om een museum te bouwen gewijd aan gezondheid en het menselijk lichaam. Een 30 meter hoog Nana-beeld van Niki de Saint Phalle zou er deel van worden. Het project is helaas nooit gerealiseerd. Maar ik heb er indertijd wel een artikel over geschreven dat toen in het AD is gepubliceerd. Later heb ik op verzoek dit artikel nog wat uitgebreid. In 2014 heb ik er een korte inleiding en reflectie aan toegevoegd.